oktober 2022

Landschappen van Verlangen

Opwek vanuit Utrechtse Kwaliteit

De energietransitie zal een integraal onderdeel worden van landschappen die hoe dan ook zullen veranderen op weg naar 2030 en daarna. Wanneer raakt energie opwek in het landelijk gebied aan een verlangen? Een verlangen naar een agrarische manier van leven, of een verlangen naar ruimte en rust in een landschap in harmonie. 

Uit het advies:
"De huidige praktijk voor zonnevelden is dat er 20% extra grond kan worden vrijgemaakt voor iets meer bodemleven onder rijen van aaneengesloten panelen, of iets meer akkerkruiden en lage bosschages langs de randen. Binnen de landschapsarchitectuur heet dat al sinds 1970: 'schaamgroen'."

De huidige eenzijdige doelen en financiering vanuit de Regionale Energiestrategie (RES) levert hooguit 'landschappen van acceptatie’ op waarbij de energietransitie een vreemd en onbeduidend element blijft in het landelijk gebied. 

In een 'landschap van verlangen' worden slimme combinaties gemaakt met waterbeheer, circulaire landbouw, natuurontwikkeling en recreatie: een 'verweven integratie'.

De weg hiernaartoe is niet eenvoudiger maar in veel opzichten wel wenselijker. Zeker in het Groene Hart waar vooral zonnepanelen een plek moeten vinden tussen koeien, weidevogels en trotse bewoners in een eeuwenoud en hooggewaardeerd landschap.

Landschappen van Verlangen is een project van AORTA, PARK-Utrecht, MooiSticht en Ben Kuipers Landschapsarchitect in samenwerking met vijf deelnemende gemeenten in de Lopikerwaard: Woerden, Lopik, IJsselstein, Montfoort en Oudewater. Met dank aan de uitvoerende ontwerpteams onder leiding van DS landschapsarchitecten, Karres en Brands, Urban Synergy en Vista Landschapsarchitectuur.

Uit het advies:
"Zonnevelden worden op dit moment gestimuleerd vanuit landelijke subsidieregelingen waar investeerders of lokale energiecoöperaties ruimte vinden op het overbelaste elektriciteitsnetwerk, en grondeigenaren inzien dat ze ruim vier keer meer geld verdienen met een hectare zonnepanelen dan met moeizame agrarische bedrijfsvoering. Zonnevelden vormen hiermee een bedenkelijke prikkel voor de inrichting van het landelijk gebied. In reactie hierop zijn RES-regio's aangewezen om te zoeken naar geschikte locaties voor inpassing van deze ruimtevrager. Maar inpassing is vanaf het begin niet het goede doel geweest. Er is geen sprake van inpassing van kleine objecten. De energietransitie is een totaalproject, vergelijkbaar met het introduceren van een watersysteem met inlaten, boezems, kanalen, sluizen, dijken, zuiveringsinstallaties en havens. Aan dit totaalontwerp voor de energietransitie wordt totaal niet ontworpen."

Vier adviespunten
LANDSCHAPPEN VAN VERLANGEN laat zien dat opwek van zonne-energie zorgvuldig onderdeel kan zijn van een nieuwe gebiedsidentiteit. Om dit daadwerkelijk te kunnen realiseren, moet wel aan vier randvoorwaarden worden voldaan:

1. Mooi verweven en goed ontworpen zonnevelden bestaan nog niet: Maak het ontwerp van alle onderdelen ('totaalontwerp') van een stabiel en ruimtelijk logisch en duurzaam energienetwerk onderdeel van regionale programmering (opwek, transport, opslag, beveiliging en technische voorzieningen); doorbreek hiermee de huidige mismatch tussen productie 'elders' en toepassing 'hier'; stimuleer een productontwikkeling door (inter)nationale bedrijven vanuit heldere gebiedsspecificaties, meervoudig grondgebruik en circulaire principes en verbind dit met een regionale maak- en ontwerp economie.

2. Utrechtse Kwaliteit heeft een regionale basis en een systemische samenhang: Integreer de opwek, het transport en de opslag van elektriciteit (en in nabije toekomst ook warmte) met andere systeemaanpassingen in het landelijk gebied (Nationaal Programma Landelijk Gebied NPLG, NOVEX, Uitvoerstrategie Landelijk Gebied ULG, Regionale Veenweiden Strategie RVS); maak werk van een eenduidige gebiedsbegeleiding van het landelijk gebied vanuit klimaat en transitie, biodiversiteit en verdienmodellen; doorbreek hiermee sectorale scheiding en de misvatting dat het energievraagstuk alleen een ruimtelijke inpassing vraagt van gemeenten en RES coördinatie. 

3. Niet spreiding maar bundeling levert toekomstbestendig landschap op: Maak bundeling van de opweklocaties in het landelijk gebied mogelijk door een ruimtelijke strategie te ontwikkelen van energieopwekking, knooppunten (ook verbonden aan bedrijventerreinen), transport en opslag in samenhang met de ontwikkeling van een Rijksinfrastructuur voor energie; maak integraal meer opwek mogelijk waar ook meer water wordt vastgehouden en natuurnetwerken meer robuust worden; doorbreek hiermee de huidige trend van relatief kleinschalig groen om en onder technische installaties met land- en bodemdegradatie als gevolg; stimuleer gemeenten en investeerders om regionale samenhang sturend te maken in afzonderlijke aanbestedingstrajecten (zie eerste en tweede advies).

4. Energie inkomsten helpen ook gebiedsontwikkeling en onderhoud: Onderzoek en stimuleer gebiedsfondsen om de doorlopende financiële en energetische opbrengsten van nieuwe energielandschappen niet alleen met omwonenden maar ook met bezoekers en alle levensvormen te delen; doorbreek hiermee de trend van eenmalige kabinetsinvesteringen in het landelijk gebied zonder garanties op structurele verdienmodellen voor groenblauwe diensten en ruimtelijke netwerken; stimuleer gedeeld eigenaarschap van het landelijk gebied vanuit een gezonde balans in voedsel- en energieproductie, natuurwaarden en recreatief medegebruik.